Закон Республики Беларусь от 23.07.2008 N 420-З "Аб Правiлах беларускай арфаграфii i пунктуацыi"

(текст документа по состоянию на январь 2010 года) обновление

Документы на NewsBY.org

Стр. 5

Стамiўся ў дарозе, ды дзе спачываць? (П.Броўка).

Паслухай добра: чуеш песнi? (Я.Колас).

4. У пытальных сказах з аднароднымi членамi сказа пытальнiк можа ставiцца пасля кожнага аднароднага члена з мэтай раздзялення пытання.

Напрыклад:

Вольна iшлi яны [калгаснiкi] пушчай, прыцiшыўшы крокi... Стрэл адзiнокi рэхам трывожна глухiм дакацiўся да iх. Што гэта? Стрэл паляўнiчы? Цi знак таямнiчы? (А.Куляшоў).

Глава 11

КЛIЧНIК

§ 44. Правiлы пастаноўкi клiчнiка

1. Клiчнiк ставiцца ў канцы простага i складанага сказаў, якiя вымаўляюцца з клiчнай iнтанацыяй.

Напрыклад:

Эх, i прывабныя стаяць летнiя дзянькi! (I.Навуменка).

Што за дзяўчына! Што за натура! (Я.Колас).

Як хацеў бы я па палях прайсцi i ўпiцца iх пахам, росамi, паглядзець, зiрнуць, як жыты растуць, як калосiкi налiваюцца! (Я.Колас).

Цыц! Не смець казаць мянушку, а то знiму на вас папружку! (Я.Колас).

"Рукi ўгору!" - грымнуў тут дзядзька Мiрон... (М.Лынькоў).

Ён не служка тут больш - квiта! (Я.Колас).

Калi часткi складанага сказа з'яўляюцца клiчнымi, то яны раздзяляюцца коскай або iншым знакам прыпынку, а ў канцы сказа ставiцца клiчнiк.

Напрыклад:

Якiя знаёмыя назвы i словы, якая цудоўная родная мова! (П.Панчанка).

Ты паслухай, Апанас, што за голас, што за бас! (Я.Колас).

Параўн.: Колькi хараства i чароўнага прывабу ў сiнiх даляхЎ Колькi новых малюнкаў, свежых матываў i таемных здарэнняў абяцаюць яны вачам i сэрцу падарожнага! (Я.Колас).

Як хiтра, мудра збудавана! Як чыста, хораша прыбрана! (Я.Колас).

2. Клiчнiк ставiцца пасля звароткаў, якiя стаяць у пачатку або ў канцы сказа, пасля выклiчнiкаў i гукаперайманняў, што стаяць у пачатку, у сярэдзiне цi ў канцы сказа, калi гэтыя словы вымаўляюцца з клiчнай iнтанацыяй.

Напрыклад:

Пiлiпчык! Нясi з iстопкi, што там ёсць у нас. Людзям час даўно снедаць (М.Лынькоў).

Я помню летнiя часiны i вас, грыбныя баравiны! (Я.Колас).

- Гу-гу! - штось гукне, садрыгнецца, бах-бах! - на гук той адзавецца i аж па лесе пойдзе рэхам... (Я.Колас).

Там рыба - ого-го! (Я.Маўр).

3. Клiчнiк ставiцца ў канцы слоў i сказаў, якiмi эмацыянальна перадаюцца прывiтаннi, развiтаннi, вiншаваннi, пажаданнi, заклiкi i iнш.

Напрыклад:

- Дзень добры!

- Дзень добры! Сядай, чалавеча! (А.Куляшоў).

- Добры дзень вам! - сказала, усмiхаючыся ад нечаканасцi i здзiўлення, Вера Сымонаўна (Б.Сачанка).

Усiм народам - мiр i шчасце! (А.Астрэйка).

Добрай ночы!

Слава працаўнiкам-хлебаробам!

З Новым годам! З новым шчасцем!

Здароўя вам i поспехаў!

4. Клiчнiк можа ставiцца пасля "назоўнага тэмы" ("назоўнага ўяўлення").

Напрыклад:

Мурог! Ды што за травiца! I шоўк у ёй мяккi i лён, i вечная наша крынiца з гаючай жывiцай-вадзiцай ад бацькаўскiх, дзедаўскiх дзён! (Я.Колас).

Радзiма, Радзiма! Зямля маiх продкаў, гаворка пявучая, песня-душа! Сцiскалася сэрца ад болю салодкага, ад горкай любовi, пазнанай спярша (А.Звонак).

5. Клiчнiк можа ставiцца ў дужках для выражэння эмацыянальных адносiн да зместу выказвання.

Напрыклад:

Прыйшоў адтуль [з рэдакцыi] лiст. А ў iм, як звычайна, пiсалася: "... вiдаць, вы (!) упершыню ўзялiся за пяро..." (В.Зуёнак).

Сцэна (дадатковая), якая падвешана (!) над звычайнай сцэнай, важыць зноў жа нi многа нi мала - сорак пяць тон... (А.Васiлевiч).

Глава 12

ШМАТКРОП'Е

§ 45. Правiлы пастаноўкi шматкроп'я

1. Шматкроп'е ставiцца ў канцы апавядальнага сказа для абазначэння незакончанасцi выказвання.

Напрыклад:

Няма Хатынi... Звоняць толькi званы (Р.Мачульскi).

I змоўклi абодва надоўга, думалi кожны пра сваё... (Б.Сачанка).

Беларусь, Беларусь, нi канца, нi краю... (Я.Брыль).

Направа будзе лiсцвяны лясок. За iм вёска Ямшчына. За Ямшчынай проста дарога на поўдзень. Адлiчыш па дарозе дзве першыя вёскi... (К.Чорны).

Людзi ездзяць, а ты... (Я.Брыль).

2. Шматкроп'е ставiцца пасля апошняга слова пералiчэння, калi яно абрываецца.

Напрыклад:

У гэтым кутку мiжрэчча некалькi вёсак маюць назву Рудня: Рудня Марымонава, Рудня Каменева... (I.Шамякiн).

Ёсць кулямёты, ёсць аўтаматы. I шаблi, карабiны... (Б.Сачанка).

Чуецца гоман мне спелае нiвы, цiхая жальба палёў, лесу высокага шум-гуд шчаслiвы, песня магутных дубоў... (Я.Колас).

3. Шматкроп'е ставiцца для абазначэння нечаканых перапынкаў, перарывiстасцi ў маўленнi, што ўзнiкаюць у вынiку перажыванняў, хвалявання чалавека або пошуку спосабу выражэння думкi.

Напрыклад:

- Я... так... хлопец... падарожны, праз сябе сам... Я... нiчый! - i пры гэтым асцярожна ён [Сымон] зiрнуў на дзедаў кiй (Я.Колас).

Я хацеў сказаць, што мы... сёння... не сустракаемся... (I.Мележ).

Чакай, як жа яе [настаўнiцу] звалi... Гм, Людмiла Рыгораўна... Людмiла Рыгораўна Капуцкая... Здаецца, зусiм нядаўна тое ўсё было... А колькi чаго перажыта!.. (Б.Сачанка).

А Сава сказаў коратка i проста: "Для мяне, хоць зараз..." - "Нiчога... - перабiў Паддубны. - Толькi канспiрацыя... прашу... Асцярожна. Вывучайце сваiх людзей..." (П.Пестрак).

- Антоська!.. родны мой! канаю... перагарэў, адстаў, знiкаю... Вядзi ж ты рэй, вядзi... адзiн... як лепшы брат, як родны сын (Я.Колас).

- Я спужаўся?! - разгарачыўся Лявон. - Я спуж... (З.Бядуля).

4. Шматкроп'е ставiцца ў пачатку, у сярэдзiне, у канцы цытаты, каб паказаць, што ў гэтых месцах прапушчаны словы.

Напрыклад:

К.Крапiва, раскрываючы сутнасць сатырычных твораў, адзначае: "...рэзананс сатырычнага твора... залежыць ад значнасцi аб'екта, на якi гэты твор накiраваны".

Доўгi час сяброўскiя адносiны звязвалi I.Шамякiна з I.Мележам. "Безумоўна, жывучы па-суседску, - успамiнае ён, - мы часта заглядвалi адзiн да аднаго i вялi цiкавыя лiтаратурныя размовы, больш спакойныя, глыбокiя, чым нашы калектыўныя дыспуты...".

I.Шамякiн успамiнае: "Пленум... надзвычай узбагацiў мяне" (В.Каваленка).

5. У лексiкаграфiчных працах пры пропуску часткi цытаты-iлюстрацыi звычайна ставяцца дзве кропкi.

Напрыклад:

БАРВЕ`ЦЬ, -ве`е; незак. Тое, што i б а р в а в е ц ь (у 2 знач.). Грывы канчалiся трохi наводдаль, а за iмi.. барвелi ў густой зеленi плямы ўжо чырвоных асiнак. Караткевiч (Тлумачальны слоўнiк беларускай мовы).

6. Калi скарачаецца цытата, у канцы якой павiнен стаяць пытальнiк або клiчнiк, то гэтыя знакi ставяцца пасля дзвюх кропак.

Напрыклад:

Гэй! узвейце сваiм крыллем, арляняты, буйна, бурна..! (Я.Купала).

Параўн.: Гэй! узвейце сваiм крыллем, арляняты, буйна, бурна, на мiнулых дзён магiле, над санлiвасцю хаўтурнай!

7. Шматкроп'е ставiцца ў дыялогу, каб перадаць маўчанне замест адказу на зварот суразмоўцы.

Напрыклад:

- Дык што, пайшлi? - запыталася дзяўчынка.

- ...

- Ну, чаго ты маўчыш?

8. Шматкроп'е ставiцца памiж абзацамi пры нечаканым пераходзе ад аднаго плана апавядання да другога.

Напрыклад:

Яна была яшчэ зусiм маладая, але на твары яе ляжаў адбiтак перажытага. Цесненькiя маршчынкi сабралiся на яе лбе i каля рота, сiнiя кругi былi пад вачыма, твар увесь быў запэцканы зямлёй. Кароценькi рваны кажушок на ёй таксама быў у зямлi...

Часавы раздзеўся, набраў у кварту вады i стаў умывацца. За iм памылiся яшчэ два. Кабета падняла галаву i папрасiла дазвалення памыцца (К.Чорны).

Калi пераход ад аднаго плана апавядання да другога мае больш рэзкi характар, то шматкроп'е ставiцца ў канцы першага абзаца i ў пачатку другога.

Напрыклад:

Цi помнiць яна, што гаварыла вясною? Тады ў садзе белай пенай з ружовымi прасветамi цвiлi яблынi... Цвiлi, каб за ўсё лета антонаўкi выраслi, паспелi, сталi такiмi, як некалi яна казала...

...Успомнiла! Зiрнула на Антона, усмiхнулася, узяла самы большы яблык i паднесла да губ (I.Грамовiч).

9. Шматкроп'е можа ставiцца пасля "назоўнага тэмы".

Напрыклад:

Хатынь... Мала хто чуў, мусiць, гэтую назву да вайны. Мала хто ведаў i самую вёску, якая згубiлася сярод лясоў i пагоркаў Лагойшчыны.

Максiм Багдановiч... Кароткi быў яго жыццёвы век. Ён вымяраецца дваццаццю пяццю гадамi. Многiя лiтаратары ў такiм узросце толькi пачынаюць тварыць. Ён жа - закончыў (А.Бачыла).

Глава 13

КОСКА Ў ПРОСТЫМ СКАЗЕ

§ 46. Коска памiж аднароднымi членамi сказа

1. Коскай раздзяляюцца аднародныя члены сказа, якiя не звязаны памiж сабой злучнiкамi.

Напрыклад:

Згiнулi сцюжы, марозы, мяцелiцы (Я.Купала).

Наўкола гуў, гаманiў, мiтусiўся салдацкi натоўп (В.Быкаў).

Молада, хораша, звонка спяваў гарманiст (Я.Брыль).

Не з'яўляюцца аднароднымi членамi i не аддзяляюцца адзiн ад аднаго коскай два дзеясловы ў аднолькавай форме, якiя стаяць побач, утвараючы ў сэнсавых адносiнах адно цэлае тыпу: Пайду вазьму. Пайсцi даведацца. Вазьмi аднясi. Сядзем абмяркуем. Устань паглядзi.

2. Раздзяляюцца коскамi два або некалькi прыметнiкаў-азначэнняў, якiя адносяцца да аднаго i таго слова ў сказе i характарызуюць прадмет з аднаго боку, г.зн. называюць падобныя прыкметы аднаго прадмета.

Напрыклад:

Мяккiя, ласкавыя гукi стройным сугалоссем палiлiся па пакоi (Я.Колас).

Беларусь, твой народ дачакаецца залацiстага, яснага дня... (М.Багдановiч).

Раздзяляюцца коскамi азначэннi, якiя абазначаюць адметныя адзнакi розных прадметаў.

Напрыклад:

Навучэнцы гiмназiй маюць магчымасць вывучаць нямецкую, французскую, iспанскую, англiйскую лiтаратуры.

Не раздзяляюцца коскамi неаднародныя прыметнiкi-азначэннi.

Напрыклад:

Над далёкiмi лясамi звiсала тонкая блакiтная смуга (Я.Колас).

Я гляджу на зялёнае рослае жыта, на крутыя мурожныя ў лузе стагi (С.Грахоўскi).

Плыве над верасам хваёвы душны пах (П.Панчанка).

Насталi кароткiя туманныя асеннiя днi (Я.Колас).

3. Коскай аддзяляюцца аднародныя члены сказа, якiя звязваюцца памiж сабой злучнiкамi а, але, ды (у значэннi "але"), аднак, хоць, толькi i iнш.

Напрыклад:

Паўлюк толькi зiрнуў, але нiчога не сказаў (Я.Колас).

Сонца толькi што ўзышло, аднак прыгравала ўжо даволi горача (Э.Самуйлёнак).

Голас яго ўжо быў амаль звычайны, толькi хрыпеў... (I.Шамякiн).

I дзядзька быў рыбак выдатны, хоць больш урыўкавы, прыватны... (Я.Колас).

Дождж быў моцны, ды кароткi.

4. Коскай аддзяляюцца аднародныя члены сказа, якiя звязваюцца пры дапамозе парных злучнiкаў як... так i; не толькi... але (а) i; калi не... то (дык); хоць... але (а); хоць i не... затое (аднак); не то што... але i i iнш.

Напрыклад:

Пажар заўважылi як з баракаў, так i з пасёлка (П.Пестрак).

Мацi як несла патэльню яечнi на стол, так i застыла з ёю на паўдарозе (I.Шамякiн).

Каб не то што сказаць, але i падумаць нiхто кепскага не мог... (I.Мележ).

Якуб Колас - паэт, i паэт не толькi ў сваiх паэмах, але i ў прозе (Б.Сачанка).

5. Коскай аддзяляюцца адзiн ад аднаго аднародныя члены сказа, якiя звязваюцца пры дапамозе паўторных злучнiкаў i... i, ды... ды, то... то, нi... нi, не то... не то, цi... цi, цi то... цi то, або (альбо)... або (альбо) i iнш.

Напрыклад:

Я рад i сонцу, i вясне, i дожджыку (Я.Пушча).

Пазбiраць iх [людзей] толькi трэба ды на добрую дарогу наставiць, ды даць iм добрага камандзiра (Я.Колас).

Касцы iдуць то грамадою, то шнурам цягнуць, чарадою, то паасобку, то па пары... (Я.Колас).

Нi далеч, нi час не заслоняць мне родных бароў (Я.Колас).

Потым чуваць цi то птушыны шчэбет-перасвiст, цi то веснавое бульканне ручаiн (Я.Брыль).

6. Калi паўторныя злучнiкi i... i, нi... нi, то... то звязваюць словы як аднародныя часткi ўстойлiвых (фразеалагiчных) выразаў, то ў iх перад гэтымi злучнiкамi коска не ставiцца.

Напрыклад:

i днём i ноччу, i туды i сюды, i смех i грэх, i смех i слёзы, i смех i гора, i скокам i бокам, i так i сяк, i так i гэтак, i тут i там, i вашым i нашым, i такi i гэтакi, i ў хвост i ў грыву;

нi так нi гэтак, нi бэ нi мэ, нi сёе нi тое, нi з таго нi з сяго, нi ўзад нi ўперад, нi жывы нi мёртвы, нi рыба нi мяса, нi кала нi двара, нi даць нi ўзяць, нi многа нi мала, нi больш нi менш, нi адтуль нi адсюль, нi свет нi зара, нi стаць нi сесцi, нi села нi пала, нi слуху нi духу, нi складу нi ладу, нi гневу нi ласкi, нi канца нi краю, нi сват нi брат, нi к сялу нi к гораду, нi ў кола нi ў мяла, нi ў пяць нi ў дзесяць, нi грозьбай нi просьбай, нi спору нi ўмалоту, нi дому нi лому;

то скокам то бокам, то сюды то туды, то ўзад то ўперад, то тое то сёе, то так то сяк i iнш.

7. Не аддзяляюцца коскай два аднародныя члены сказа, якiя звязваюцца паўторнымi злучнiкамi, калi яны паводле сэнсу i iнтанацыi ўтвараюць адзiнства.

Напрыклад:

Як хмары закрылi i сонца i зоры, пайшоў [Калiна] партызанiць да бору... (П.Броўка).

Вiтаю цябе я i соллю i хлебам! (Я.Купала).

I дзень i два яны ў дарозе (Я.Колас).

Цi вясною цi ўлетку шмат народу на палетку (А.Русак).

8. Коскай раздзяляюцца ўсе аднародныя члены сказа, калi папярэднiя з iх звязаны памiж сабой без злучнiкаў, а наступныя - пры дапамозе паўторнага злучнiка i.

Напрыклад:

Жыццё чулася ў траве, у гаёчку, i лясочку, на палях, i на лугах, i ў зялёненькiм лужочку, i ў крынiчных берагах (Я.Колас).

Дзень iграе на жалейцы, на трубе, i на ражку, i на сiнiм трыснягу (М.Танк).

9. Калi паўторны злучнiк i стаiць пасля першага аднароднага члена, перад злучнiкам таксама ставiцца коска.

Напрыклад:

У песнях жа родны край, родныя словы жылi, i жывуць, i жыць будуць (Я.Купала).

10. Коскай аддзяляюцца аднатыпныя пары аднародных членаў сказа, звязаных памiж сабой злучнiкам i. (У сярэдзiне пар коска не ставiцца.)

Напрыклад:

Паэтам сваёй справы павiнен быць кожны: каваль i iнжынер, матэматык i гiсторык, географ i выкладчык лiтаратуры (В.Вiтка).

Сосны i вязы, дубы i асiны вакол возера вартай пасталi (Я.Купала).

11. Калi злучнiк i звязвае больш як дзве пары аднародных членаў сказа, то перад iм ставiцца коска. (У сярэдзiне пар, звязаных памiж сабой злучнiкам i, коска не ставiцца.)

Напрыклад:

Лясы ў нашай краiне можна сустрэць вялiкiя i малыя, i густыя i рэдкiя, i хвойныя i змешаныя.

12. Калi злучнiк i звязвае неаднатыпныя пары аднародных членаў сказа, памiж iмi коска не ставiцца.

Напрыклад:

Удзень i ўночы над палямi i лясамi чулiся выбухi снарадаў i аўтаматная стралянiна (I.Мележ).

§ 47. Коска памiж словамi, якiя паўтараюцца

1. Коскай раздзяляюцца аднолькавыя словы i радзей - спалучэннi слоў, не звязаныя памiж сабой злучнiкамi (за выключэннем i, ды), якiя пераважна стаяць побач i паўтараюцца для сэнсавага падкрэслiвання працягласцi, бесперапыннасцi дзеяння, для колькаснага або эмацыянальнага выдзялення прадметаў, з'яў, асоб, для ўзмацнення прыкметы i ступенi якасцi, сцвярджэння або адмаўлення i iнш.

Напрыклад:

Плыве, плыве за хмарай хмара... (П.Трус).

Не веру, не веру i не веру. Гэтага не магло быць (К.Крапiва).

Нiколi, нiколi нiдзе не забыць, як хлопцы выходзяць адранкам касiць (П.Броўка).

I рэчка ёсць. А рыбы, рыбы! (Я.Колас).

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

|